Σε μια εποχή όπου η πρόσβαση στην πληροφορία είναι ζωτικής σημασίας, οι κίνδυνοι που αντιμετωπίζουν οι δημοσιογράφοι έχουν ενταθεί, όπως αποκαλύπτει η πρόσφατη Έκθεση του Γενικού Διευθυντή της UNESCO για την Ασφάλεια των Δημοσιογράφων και τον Κίνδυνο Ατιμωρησίας. Η ανάλυση αυτή, που δημοσιεύθηκε με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα για το Τέλος της Ατιμωρησίας για τα Εγκλήματα κατά των Δημοσιογράφων το 2024, υπογραμμίζει μια ανησυχητική αύξηση της τάξης του 38% στις δολοφονίες δημοσιογράφων παγκοσμίως την περίοδο 2022-2023. Η έκθεση αναδεικνύει την επικίνδυνη θέση των δημοσιογράφων και τις επίμονες, απαράδεκτα υψηλές, τιμές ατιμωρησίας για εγκλήματα εις βάρος τους, προβάλλοντας ένα παγκόσμιο ζήτημα που αγγίζει τον πυρήνα της ελευθερίας του Τύπου και του δικαιώματος του κοινού στην πληροφόρηση.
Αυξανόμενη Βία κατά των Δημοσιογράφων
Η έκθεση της UNESCO προσφέρει ανησυχητικά στατιστικά στοιχεία: σε διάστημα δύο ετών, καταγράφηκαν 162 θάνατοι δημοσιογράφων, εργαζομένων στα ΜΜΕ και δημιουργών περιεχομένου στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Πρόκειται για σημαντική αύξηση από τους 117 θανάτους της προηγούμενης διετίας, καθιστώντας σαφές το σοβαρό πρόβλημα της βίας εις βάρος των δημοσιογράφων. Η αύξηση αυτή παρατηρείται ιδιαίτερα σε εμπόλεμες ζώνες, όπου 72 δημοσιογράφοι έχασαν τη ζωή τους. Στις περιοχές αυτές, ο κίνδυνος δημιουργίας ενός "κενού πληροφόρησης" είναι έντονος, καθώς η απειλή των αντιποίνων περιορίζει την κάλυψη, στερώντας σημαντικές πληροφορίες τόσο από το τοπικό όσο και από το παγκόσμιο κοινό.
Εκτός των ζωνών σύγκρουσης, το 2022 σημείωσε τον υψηλότερο αριθμό θανάτων δημοσιογράφων σε χώρες χωρίς ενεργές συγκρούσεις, δείχνοντας πως η απειλή για όσους ασκούν τη δημοσιογραφία διευρύνεται. Με 60 θανάτους σε μη εμπόλεμες περιοχές – με το Μεξικό να καταγράφει 19 θύματα – το έτος αυτό υπενθυμίζει τα θανατηφόρα ρίσκα της δημοσιογραφικής αποστολής. Η σημαντική μείωση αυτών των θανάτων το 2023, στους 30, τον χαμηλότερο αριθμό από το 2008, ίσως υποδηλώνει την επιρροή των κρατικών προσπαθειών ή μια αλλαγή στρατηγικών από τους δημοσιογράφους για τη μείωση των κινδύνων.
Γεωγραφική Κατανομή και Στοχευμένες Επιθέσεις
Η Λατινική Αμερική και η Καραϊβική παραμένουν οι πιο επικίνδυνες περιοχές για τους δημοσιογράφους, με 61 επιβεβαιωμένους θανάτους, ακολουθούμενες από τις Αραβικές Χώρες με 35 θύματα, καταδεικνύοντας την διαρκή απειλή για την ασφάλεια στις περιοχές αυτές. Η Αφρική και η Ασία, παρόλο που καταγράφουν μικρότερους αριθμούς, συνεχίζουν να αντιμετωπίζουν έντονες απειλές, καθώς η πολιτική αστάθεια και το οργανωμένο έγκλημα δημιουργούν ένα ασταθές περιβάλλον για τους δημοσιογράφους.
Ένα ανησυχητικό εύρημα είναι η αύξηση των στοχευμένων δολοφονιών που προηγούνται από εξαφανίσεις, απαγωγές ή αναφορές για αγνοούμενους – με 13 επιβεβαιωμένα περιστατικά τα τελευταία δύο χρόνια, κυρίως στη Λατινική Αμερική. Αυτές οι μέθοδοι αποσκοπούν σε εκφοβισμό των δημοσιογράφων, δημιουργώντας ένα καθεστώς φόβου και ανασφάλειας. Επιπλέον, η αύξηση των θανάτων δημοσιογράφων σε συνθήκες κράτησης – πέντε περιπτώσεις για την παρούσα διετία – εγείρει ανησυχίες για την κρατική ευθύνη και την προστασία των δημοσιογράφων υπό κράτηση.
Ατιμωρησία και η Δυσκολία Απόδοσης Δικαιοσύνης
Ένα από τα κύρια σημεία της έκθεσης είναι το υψηλό ποσοστό ατιμωρησίας για τα εγκλήματα κατά των δημοσιογράφων, το οποίο φτάνει το ανησυχητικό 85%. Το ποσοστό αυτό έχει μειωθεί ελαφρώς τα τελευταία χρόνια, επισημαίνοντας την περιορισμένη πρόοδο στην τιμωρία των υπευθύνων. Από το 2012, όταν το ποσοστό ατιμωρησίας άγγιζε το 95%, έως σήμερα, η μείωση μόλις κατά 10 ποσοστιαίες μονάδες καταδεικνύει τον αργό και επίπονο δρόμο προς την απονομή δικαιοσύνης.
Ένα σημαντικό συμπέρασμα από την έκθεση της UNESCO είναι το παρατεταμένο χρονικό διάστημα που απαιτείται για την επίλυση υποθέσεων δολοφονίας δημοσιογράφων, με μέσο όρο τεσσάρων ετών για την ολοκλήρωση των υποθέσεων που επιλύονται. Η καθυστέρηση αυτή επιδεινώνει το τραύμα για τις οικογένειες και τους συναδέλφους των θανόντων και ρίχνει σκιές στην αποτελεσματικότητα του δικαστικού συστήματος, δημιουργώντας την αίσθηση ότι «η καθυστερημένη δικαιοσύνη είναι άρνηση δικαιοσύνης».
Κίνδυνοι Φύλου και Μη Θανάσιμες Απειλές
Η έκθεση της UNESCO αναδεικνύει τις ειδικές απειλές που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες δημοσιογράφοι, οι οποίες αποτελούν το 9% των θυμάτων κατά την τελευταία διετία. Μόνο το 2022, σημειώθηκαν 10 θάνατοι γυναικών δημοσιογράφων – ο υψηλότερος αριθμός από το 2017 – αποδεικνύοντας τα πολλαπλά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες σε ένα συχνά εχθρικό περιβάλλον για την ασφάλεια και την επαγγελματική τους υπόσταση.
Η έκθεση αναφέρει επίσης μη θανάσιμες απειλές, όπως εξαφανίσεις, παρενοχλήσεις, αυθαίρετες κρατήσεις και διάφορες μορφές ψηφιακής βίας. Οι επιθέσεις αυτές έχουν αυξηθεί σημαντικά, ειδικά σε εκλογικές περιόδους, με τη UNESCO να καταγράφει 329 σωματικές επιθέσεις και 167 αυθαίρετες κρατήσεις σε 89 εκλογικές αναμετρήσεις παγκοσμίως την περίοδο 2019-2022. Η διαδικτυακή βία αποτελεί ιδιαίτερα σοβαρό ζήτημα για τις γυναίκες δημοσιογράφους, με μια έρευνα της UNESCO και της IFJ να δείχνει ότι οι γυναίκες δημοσιογράφοι που καλύπτουν περιβαλλοντικά θέματα έχουν επηρεαστεί σοβαρά από παρενοχλήσεις, συχνά με ψυχολογικές επιπτώσεις.
Κρατικές Αντιδράσεις και Παγκόσμια Λογοδοσία
Παρά τη ζοφερή πραγματικότητα, υπάρχει μια συγκρατημένη αισιοδοξία λόγω της βελτιωμένης αντίδρασης των κρατών στις εκκλήσεις της UNESCO για παροχή πληροφόρησης και δικαστική διαφάνεια. Το 2024, το 77% των κρατών ανταποκρίθηκε στις εκκλήσεις της UNESCO – αύξηση από το 65% το 2022 – δείχνοντας μια αυξανόμενη αναγνώριση της σημασίας της ασφάλειας των δημοσιογράφων. Σημαντικός αριθμός κρατών ανέφερε, επίσης, πρωτοβουλίες για την αντιμετώπιση απειλών φύλου κατά των γυναικών δημοσιογράφων, όπως νομικές προστασίες και εκστρατείες ενημέρωσης, αποδεικνύοντας μια σταδιακή πρόοδο σε αυτό το μέτωπο.
Η έκθεση υπογραμμίζει τη σημασία της συλλογικής δράσης, μέσω της πολυμερούς προσέγγισης της UNESCO για την εφαρμογή του Σχεδίου Δράσης του ΟΗΕ για την Ασφάλεια των Δημοσιογράφων. Το σχέδιο αυτό περιλαμβάνει συνεργασίες με στόχο την ενίσχυση των νομικών προστασιών, την προαγωγή των πρωτοκόλλων ασφαλείας και τη συνεργασία με την κοινωνία των πολιτών για την ενίσχυση των μηχανισμών λογοδοσίας.
Προς την Ενίσχυση της Προστασίας των Δημοσιογράφων
Η έκθεση της UNESCO αποτελεί μια σοβαρή υπενθύμιση του υψηλού κόστους της αναζήτησης της αλήθειας στο σημερινό περίπλοκο τοπίο των ΜΜΕ. Η βία και οι απειλές κατά των δημοσιογράφων αντικατοπτρίζουν συστημικά προβλήματα, από τα αδύναμα δικαστικά συστήματα έως τα καταπιεστικά πολιτικά καθεστώτα που αντιμετωπίζουν την ανεξάρτητη δημοσιογραφία ως απειλή.
Για την αντιμετώπιση αυτών των προκλήσεων, η UNESCO τονίζει την ανάγκη για ισχυρότερα διεθνή πλαίσια που να αντιμετωπίζουν την ατιμωρησία, να υποστηρίζουν τις νομικές μεταρρυθμίσεις και να εξασφαλίζουν την παγκόσμια ασφάλεια των δημοσιογράφων. Καθώς το ζήτημα αυτό παραμένει μια συνεχής μάχη, η δέσμευση της UNESCO στην παροχή εμπειρικών δεδομένων και στη συνεργασία με κράτη, ΜΚΟ και διακυβερνητικούς φορείς αποτελεί το θεμέλιο για την ευαισθητοποίηση και την αλλαγή.
Αυτή η έκθεση δεν αποτελεί μόνο μια καταγραφή των κινδύνων αλλά μια έκκληση για δράση, σε έναν κόσμο που εξαρτάται από την αληθινή, ανεμπόδιστη δημοσιογραφία για τη διαμόρφωση του δημόσιου λόγου και την προάσπιση των δημοκρατικών αξιών. Χωρίς ουσιαστική και έγκαιρη δράση, η αυξανόμενη βία κατά των δημοσιογράφων κινδυνεύει να σιγήσει κρίσιμες φωνές στην κοινωνία μας, απομακρύνοντας τις κοινότητες από την αλήθεια που τόσο ανάγκη έχουν.